- Pozdrawiam wszystkich niedowiarków – powiedziała Joanna Kluzik-Rostkowska prezentując okładkę darmowego podręcznika dla pierwszoklasistów. Pierwsza część rządowego podręcznika jest już gotowa, całość według ostrożnych szacunków MEN, zostanie zaprezentowana w maju.

Tempo prac wcale nie uspakaja samorządowców, którzy stanęli przed nowym zadaniem. Ustawa o systemie oświaty nakłada na nich obowiązek wyposażenie uczniów szkół podstawowych i gimnazjów w podręczniki lub materiały edukacyjne zastępujące podręcznik, a także zeszyty ćwiczeń (Ministerstwo Edukacji Narodowej będzie natomiast odpowiedzialne za przygotowanie rządowego podręcznika i jego kolportaż). Precyzuje to art. 22ae. ust. 1 znowelizowanej ustawy o systemie oświaty. Jest to zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, a jednostki samorządu terytorialnego otrzymają dotację z budżetu państwa. Wysokość dotacji będzie uzależniona od klasy, do której chodzi uczeń.

W ustawie jest zastrzeżenie, że dotacja zostanie udzielona pod warunkiem, że komplet zakupionych podręczników będzie używany przez trzy lata. Kolejna dotacja będzie bowiem udzielana dopiero po tym okresie. Na obsługę zadania samorządy otrzymają 1 proc. z przyznanej dotacji celowej.

Ustawa będzie wprowadzana stopniowo. W nowym roku szkolnym samorządy będą odpowiedzialne za wyposażenie uczniów I klas szkół podstawowych w podręcznik do języka obcego i zeszyty ćwiczeń. W przyszłym roku reforma obejmie uczniów II klasy, a także IV klasy szkoły podstawowej oraz I gimnazjum, których uczniowie wyposażeni zostaną w podręczniki i materiały ćwiczeniowe. W kolejnych latach reforma będzie rozszerzana o następne roczniki.

Samorządowcy sceptycznie podchodzą do proponowanych zmian. Zwracają uwagę, że wciąż jest za mało informacji na temat reformy. – Z uwagi na to, iż o bezpłatnych podręcznikach strona rządowa mówi bardzo ogólnikowo i bez szczegółów, trudno nam jednoznacznie ocenić pomysł MEN-u. Według mnie jest to element kampanii wyborczej. Najpierw jest hasło wyborcze, do którego następnie pisze się ustawę czy rozporządzenie – uważa Robert Boryczka, dyrektor Wydziału Edukacji w Urzędzie Miejskim w Kozienicach. Jego zdaniem sam pomysł nie jest zły, ale przypomina, że nie jest też odkrywczy. - W przeszłości były już kupowane przez państwo podręczniki do biblioteki szkolnej, które wypożyczane były uczniom. Wówczas największym problemem była „wytrzymałość” podręczników, myślę, że problem powróci. Niestety należy też pamiętać, iż jak coś jest darmowe i „nie moje”, to często uczniowie tego nie szanują – uważa Robert Boryczka.

Wysokość dotacji a rzeczywistość

Kwestię przyznawania dotacji oraz terminy jej przekazywania samorządom szczegółowo reguluje projekt rozporządzenia MEN z 27 marca 2014 roku w sprawie udzielenia jednostkom samorządu terytorialnego dotacji celowej z budżetu państwa na zapewnienie wyposażenia szkół w podręczniki, materiały edukacyjne i ćwiczeniowe. Zgodnie z projektem w 2014 roku wojewodowie będą mieli czas na przekazanie pieniędzy samorządom od 15 sierpnia do 15 października. Zdaniem Marka Olszewskiego, wiceprzewodniczącego Związku Gmin Wiejskich RP nowe przepisy są kuriozalne. – To oznaczałoby, że jeśli dotacja nie zostanie przekazana przed 1 września, to my będziemy musieli pokryć zakup z własnych środków, a dopiero później otrzymamy dotację. Skarbnik w mojej gminie już głowi się jak to zrobić. To bardzo duży problem formalny. Drugą sprawą jest to, że część gmin nie będzie miała skąd wygospodarować pieniędzy w budżecie. Przecież to byłby absurd, gdyby musiały zaciągać oprocentowane kredyty, tylko dlatego by zapłacić za podręczniki, za które później dostaną dotację – mówi Marek Olszewski.

Wątpliwości budzi też sprawa samego zakupu podręczników i zeszytów ćwiczeń. Samorządowcy zastanawiają się bowiem, czy będą musieli organizować przetargi, by kupić książki dla szkół oraz czy to cena będzie najważniejszym kryterium przy wyborze wydawcy, który dostarczy podręczniki. – Innego wyjścia nie widzę. Zgodnie z prawem o zamówieniach publicznych będziemy musieli organizować przetargi i to w nich wyłaniać dostawców podręczników. Zapewne wygrywać będą najtańsze oferty, nie zawsze najlepsze – mówi Marek Oleszewski. Czy to oznacza, że w danej gminie uczniowie wszystkich pierwszych klas będą uczyć się z tego samego podręcznika do języka obcego? – Myślę, że tak się właśnie stanie – uważa Marek Olszewski.

To może rodzić z kolei inny problem. Na przygotowanie przetargu oraz jego rozstrzygnięcie potrzeba czasu. Wydawcy będą więc zapewne czekać z drukowaniem podręczników do momentu, w którym przetargi się zakończą, dopiero wówczas będą wiedzieć, ile egzemplarzy muszą wydrukować. A to z kolei może oznaczać, że nie zdążą dostarczyć podręczników przed 1 września 2014.

Omówienie zadań, procedury prawnych, organizacyjnych i finansowych wynikających ze zmiany przepisów dotyczących podręczników odbędzie się w trakcie III Zjazdu Akademii Zarządzania „Dyrektora Szkoły”, który odbędzie się 29 maja br. w Warszawie.

Mirosław Lech, wójt gminy Korocin i przewodniczący Związku Gmin Wiejskich Województwa Podlaskiego obawia się, czy dotacja jaka zostanie przyznana na wyposażenie uczniów w podręczniki wystarczy . – Opierając się na doświadczeniu z przyznawaniem dotacji, mam poważne wątpliwości. Obawiam się, że zakup podręczników może odbić się na budżecie gminy – mówi wójt.

Wątpliwości co do wysokości dotacji ma również Hubert Guzera z Forum Obywatelskiego Rozwoju, który przeprowadził analizę finansowania reformy podręcznikowej. – Z moich kalkulacji wynika, że jeśli podręczniki miałyby być utrzymane na poziomie takim jak obecnie, to ceny podręczników narzucone przez Ministerstwo będą zaniżone – uważa Hubert Guzera. W analizie podkreśla, że chociaż uwagi do oceny skutków regulacji przesyłali m.in. prezes UOKiK, Minister Finansów czy Rządowe Centrum Legislacji to nie zostały one uwzględnione. - Co więcej, przed uchwaleniem nie został przeprowadzony proces rzetelnych konsultacji społecznych – zaznacza Guzera.

Jego zdaniem nieprecyzyjne zapisy ustawy będą powodować zwiększenie wydatków po stronie szkół, samorządów i nauczycieli. – Uczniowie mogą być np. proszeni o skserowanie dodatkowych materiałów, a to obciąży portfele rodziców – mówi ekspert z FOR. – Według moich szacunków tylko w pierwszym roku obowiązywania reformy podręcznikowej nieuwzględnione koszty materiałów edukacyjnych to ok. 32,5 mln złotych – mówi H. Guzera.

Po starszym koledze

Samorządowcy poruszają jeszcze jedną kwestię. W przyszłym roku pierwszaki dostaną podręczniki po starszych uczniach. Jedne będą zniszczone bardziej, inne mniej. Na tym tle może dochodzić do wielu napięć w środowisku szkolnym, bo rodzice będą protestować, gdy ich dziecko dostanie „gorszy” podręcznik niż kolega z ławki.

Część obaw samorządowców próbuje rozwiewać Joanna Dębek, rzeczniczka prasowa resortu edukacji. - Wiemy, że podręczniki się niszczą, zakładamy margines i dlatego każda szkoła otrzyma odpowiednio więcej egzemplarzy. Nie będzie więc też problemu, gdy np. uczeń zmieni szkołę – mówi Joanna Dębek. Zapewnia, że gdy w ciągu roku szkolnego okaże się, że dzieci niszczą podręczniki na potęgę, MEN gotowe jest dodrukować książki. – Kolportażem podręczników zajmie się ministerstwo – zapewnia rzeczniczka.

Nie wszystkie samorządy krytykują ustawę. W odpowiedzi na pytania dotyczące reformy podręcznikowej urząd miasta w Szczecinie, poinformował, że „bez wątpienia będzie to ogromna pomoc dla rodziców, dla których rozpoczęcie nauki w szkole przez dziecko wiąże się ze znacznymi kosztami”. Zdaniem szczecińskich urzędników dotacja na podręczniki powinna być wystarczająca. „Jesteśmy w trakcie rozeznania rynku w zakresie pozyskania odpowiednich książek do nauki języka obcego oraz ćwiczeń. Sprawdzamy dostępność, ceny oraz zakres podstawy programowej” – napisało biuro prasowe w odpowiedzi na pytania. Ale i urzędnicy ze Szczecina mają obawy, głównie dotyczące terminu wprowadzenia ustawy oraz przekazania podręczników uczniom w roku szkolnym 2014/2015.

Kiedy zapłaci samorząd?

Teoretycznie samorząd będzie musiał wyłożyć pieniądze z własnego budżety w dwóch przypadkach. W znowelizowanej ustawie o systemie oświaty jest przepis (art. 22ad) dopuszczający możliwość wybrania przez radę pedagogiczną innego niż podręcznik ministerialny. Jeśli organ prowadzący placówkę wyrazi na to zgodę, będzie musiał pokryć zakup podręcznika z własnych środków. Po pieniądze z budżetu będzie musiał sięgnąć również wtedy, gdy zgodzi się, by szkoła podstawowa lub gimnazjum wybrały podręcznik, którego cena przekory wysokość dotacji (art. 22ae ust.14). Wówczas to jednostka samorządu terytorialnego będzie musiał pokryć różnicę między dotacją a kosztem podręcznika.

Przepis dopuszczający możliwość wyboru podręcznika wzbudza najwięcej kontrowersji wśród samorządowców, którzy uważają, że powinien zostać on wykreślony ze znowelizowanej ustawy. - Świetnie, że dano wybór nauczycielom i dyrektorom szkół, ale jednocześnie obarczono problemem samorządy - uważa Marek Olszewski, wiceprzewodniczący Związku Gmin Wiejskich RP. W podobnym tonie wypowiada się Mirosław Lech. - Absurdalny przepis – uważa.

Robert Boryczka, urzędnik z Kozienic zaznacza, że w tym roku gmina nie zdecyduje się na zakup innego podręcznika niż tego zaproponowanego przez ministerstwo. – Musimy zobaczyć, jak to wszystko będzie funkcjonować – mówi dyrektor. Marek Oleszwski ze ZGW RP zapowiada, że jeśli reforma obciąży budżety gmin, samorządy będę występowały o rekompensatę.

Hubert Guzera z FOR zwraca uwagę, że nowelizacja celowo jest tak skonstruowana, aby dla samorządów wybór książek innych niż rządowe wiązał się z dodatkowymi kosztami.- Należy się spodziewać, że władze lokalne w większości wybiorą ministerialną opcję, co spowoduje zmonopolizowanie rynku przez państwo – uważa ekspert FOR.

Wysokość dotacji na wyposażenie uczniów (art. 22ae. ust.3)
• Klasy I-III szkoły podstawowej
25 złotych – dotacja na podręcznik do nauki języka obcego
50 złotych – dotacja na zeszyty ćwiczeń
• Klasy IV-VI szkoły podstawowej
140 złotych – dotacja na podręczniki lub materiały edukacyjne zastępujące podręcznik
25 złotych – dotacja na zeszyty ćwiczeń
• Gimnazja
250 złotych – dotacja na podręczniki lub materiały edukacyjne zastępujące podręcznik
25 złotych – dotacja na zeszyty ćwiczeń
Wdrażanie reformy krok po kroku
• 2014/2015 – pierwszy rok obowiązywania tzw. reformy podręcznikowej. Obejmie ona uczniów I klas szkół podstawowych. Dostaną oni darmowy podręcznik przygotowany i dostarczony do szkół przez MEN. Samorządy będą musiały wyposażyć uczniów I klas w podręcznik do nauki języka obcego oraz materiały ćwiczeniowe
• 2015/2016 – reforma obejmie uczniów II klas szkół podstawowych (dostaną oni drugą część podręcznika MEN, samorząd sfinansuje natomiast podręcznik na nauki języka obcego oraz materiały ćwiczeniowe) oraz uczniowie IV szkół podstawowych i I gimnazjów (samorząd wyposaży ich w podręczniki lub inne materiały edukacyjne zastępujące podręcznik i materiały ćwiczeniowe)
• 2016/2017 – reforma obejmie uczniów III klas szkół podstawowych (dostaną oni trzecią część podręcznika MEN, samorząd sfinansuje natomiast podręcznik na nauki języka obcego oraz materiały ćwiczeniowe) oraz V klas szkół podstawowych i II gimnazjów ( zadanie samorządu, jak w przypadku poprzedniego roczniku)
• 2017/2018 – ostatni etap wdrażania reformy. Obejmie ona uczniów VI klas szkół podstawowych oraz III gimnazjów.

Harmonogram przekazywania dotacji
1. 15 marca–15 września – w tym terminie dyrektorzy będą co roku przekazywać do jednostek samorządu terytorialnego informacje o liczbie uczniów w poszczególnych klasach niezbędne do ustalenia wysokości dotacji celowej. Jest to też czas dla dyrektorów szkół podstawowych i gimnazjów prowadzonych przez osoby prawne inne niż jednostki samorządu terytorialnego lub osoby fizyczne na złożenie do właściwej jednostki samorządu terytorialnego wniosku o przyznanie dotacji.
Wyjątkiem jest 2014 r., w którym informacje o liczbie uczniów będą przekazywane od dnia wejścia w życie rozporządzenia MEN do 15.09.2014 r.
2. 1 kwietnia–20 września – w tym terminie jednostki samorządu terytorialnego będą składać wniosek o udzielenie dotacji celowej do właściwego wojewody. Jednostka samorządu terytorialnego będzie mogła złożyć więcej niż jeden wniosek.
W 2014 r. wniosek będzie mógł być złożony w terminie od dnia wejścia w życie rozporządzenia MEN.
3. 1 maja–15 października – w tym terminie dotacja celowa będzie przekazywana jednostkom samorządu terytorialnego.

W 2014 r. dotacja będzie przekazywana od 15 sierpnia do 15 października.

W przypadku szkół podstawowych i gimnazjów prowadzonych przez osoby prawne inne niż jednostki samorządu terytorialnego lub osoby fizyczne dotacja celowa będzie przekazywana przez jednostkę samorządu terytorialnego w terminie 14 dni od dnia otrzymania dotacji celowej (w 2014 r. w ciągu 7 dni).

Omówienie zadań, procedury prawnych, organizacyjnych i finansowych wynikających ze zmiany przepisów dotyczących podręczników odbędzie się w trakcie III Zjazdu Akademii Zarządzania „Dyrektora Szkoły”, który odbędzie się 29 maja br. w Warszawie.