Ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez:
1)zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzeniania się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia;
2)zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia;
3)prowadzenie działań ratowniczych.
 
Zwraca na to uwagę art. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, (Dz.U. z 2009 Nr 178, poz. 1380 z późn. zm., dalej u.o.p.). Przez prowadzenie działań ratowniczych rozumie się każdą czynność podjętą w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska, a także likwidację przyczyn powstania pożaru, wystąpienia klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia (art. 2 pkt 2 u.o.p.). Wśród wielu jednostek ochrony przeciwpożarowej zobowiązanych prowadzić działania ratownicze, najważniejsza rola przypada jednostkom organizacyjnym Państwowej Straży Pożarnej (art. 15 pkt 1 u.o.p.). Czynności ratownicze mogą prowadzić także wolontariusze; strażacy – ochotnicy, członkowie ochotniczych straży pożarnych, których działalność opiera się na pracy społecznej ich członków (por. art. 15 pkt 6 u.o.p.).

Jednostki ochrony przeciwpożarowej mają obowiązek uczestniczyć, na wezwanie Państwowej Straży Pożarnej, w działaniach ratowniczych poza terenem własnego działania.

Kierujący działaniem ratowniczym może (art. 25 ust. 1 pkt. 1-3 u.o.p.):
1)zarządzić ewakuację ludzi i mienia;
2)wstrzymać ruch drogowy oraz wprowadzić zakaz przebywania osób trzecich w rejonie działania ratowniczego;
3)przejąć w użytkowanie na czas niezbędny dla działania ratowniczego nieruchomości i ruchomości, środki transportu, sprzęt, ujęcia wody, inne środki gaśnicze, a także przedmioty i urządzenia przydatne w działaniu ratowniczym.

Szczegółowo uprawnienia kierującego działaniem ratowniczym określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz.U. Nr 54, poz. 259, dalej u.k.dz.r.). Zarządzenia kierującego działaniem ratowniczym są decyzjami, którym może być nadany rygor natychmiastowej wykonalności, w trybie przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tj. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z póżn. zm.). Jest on także uprawniony do żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, jednostek gospodarczych i organizacji społecznych oraz od obywateli. Realizacja powyższych uprawnień następuje wyłącznie w okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności (§ 3 ust. 1 u.k.dz.r.). W niektórych sytuacjach wystarczy, że kierujący wyda ustne polecenie, na przykład w przypadku ewakuacji ludzi, wstrzymania komunikacji czy prac wyburzeniowych oraz rozbiórkowych. Na żądanie zainteresowanego powinno to być potwierdzone na piśmie. W przypadku przejęcia w użytkowanie, na czas niezbędny do działania ratowniczego, nieruchomości, pojazdów, środków technicznych i innych przedmiotów, kierujący działaniem ratowniczym obowiązany jest wydać pokwitowanie. Pokwitowanie podlega zwrotowi przy zwrocie mienia, a w razie potrzeby sporządza się protokół zniszczenia lub uszkodzenia mienia. W przypadkach szczególne uzasadnionych koniecznością natychmiastowego podjęcia czynności, kierujący działaniem ratowniczym może odstąpić od wydania pokwitowania, poprzestając na ustnym poinformowaniu posiadacza mienia.@page_break@

Szerokie uprawnienia kierującego działaniem ratowniczym i jego odpowiedzialność decydują o powodzeniu akcji o zdrowiu i życiu ludzi oraz o rozmiarach szkód w mieniu. Ochotnicza straż pożarna działa na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tj. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.), u.o.p. a także statutu. Wśród celów statutowych OSP zwykle wymienia się ,,uczestnictwa w akcjach ratowniczych przeprowadzanych w czasie pożarów, zagrożeń ekologicznych związanych z ochroną środowiska oraz innych klęsk i zagrożeń”. Formułując uprawnienia naczelnika, jako odpowiedzialnego za kierowanie jednostką operacyjno-techniczną, jednoosobowo w formie rozkazów i poleceń, statut jednocześnie czyni go odpowiedzialnym za ,,kierowanie OSP w przeprowadzanych akcjach ratowniczo-gaśniczych”. Kierowanie działaniem ratowniczym, rozpoczyna się, w myśl § 2 ust. 1 rozporządzenia ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania i współdziałania jednostek ochrony przeciwpożarowej biorących udział w działaniu ratowniczym (Dz.U. Nr 82, poz. 895 z późn. zm., dalej z.k.w.r.), z chwilą przybycia na miejsce zdarzenia pierwszych sił z jednostki.

Kierowanie działaniem ratowniczym są obowiązani przejąć, według następującego porządku, ratownicy z jednostek ochrony przeciwpożarowej, posiadający kwalifikacje do kierowania działaniem ratowniczym (por. § 2 ust. 2 pkt 1-3 z.k.w.r.):
1)członek ochotniczej straży pożarnej,
2)komendant gminny ochrony przeciwpożarowej, jeśli jest członkiem ochotniczej straży pożarnej,
3)strażak jednostki ochrony przeciwpożarowej .

Kierującym jest pierwszy przybyły na miejsce zdarzenia dowódca z jednostki, do czasu przybycia osoby posiadającej uprawnienia do przejęcia kierowania (§ 2 ust. 3 z.k.w.r.). W przypadku przybycia jednostek ochotniczych i zawodowych, obowiązany do przejęcia kierowania jest kierujący z jednostki zawodowej (§ 2 ust. 4 z.k.w.r.). W przypadku przybycia na miejsce zdarzenia dowódców tej samej hierarchii, obowiązany do przejęcia kierowania jest dowódca z jednostki, dla której miejsce zdarzenia stanowi teren własnego działania (§ 2 ust. 5 z.k.w.r.). Z chwilą przybycia na miejsce działań ratowniczych jednostki będącej podmiotem krajowego systemu ratowniczo – gaśniczego (ksrg) kierowanie działaniem ratowniczym odbywa się na podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu-ratowniczo gaśniczego (Dz. U. Nr 46, poz. 239 z późn. zm., dalej z.o.k.s.r.g.). Wówczas w myśl § 21 ust. 1 z.o.k.s.r.g. kierowanie działaniem ratowniczym rozpoczyna się z chwilą przybycia na miejsce zdarzenia pierwszych sił i środków podmiotów ksrg. Wtedy działaniem ratowniczym kieruje uprawniona osoba, która powinna być oznakowana w sposób widoczny dla innych uczestników działań ratowniczych (§ 22 ust. 1 z.o.k.s.r.g.).

Kierujący działaniem ratowniczym, kieruje działaniami sił i środków podmiotów ksrg i innych podmiotów uczestniczących w działaniu ratowniczym, w szczególności poprzez (por. § 22 ust. 2 pkt 1-3 z.o.k.s.r.g):
1)wydawanie rozkazów lub poleceń oraz kontrolę ich wykonania;
2)nadzorowanie realizacji zasad i procedur ratowniczych ujętych w planach ratowniczych;
3)ostrzeganie o rodzajach i zasięgu zagrożenia oraz ewentualnym stopniu ryzyka planowanego działania ratowniczego.

Pozycję prawną strażaka-ochotnika wobec innych uczestników zdarzenia biorących udział w działaniu ratowniczym, wzmacnia art. 27 pkt 2 u.o.p. Dyspozycją tego przepisu, strażacy jednostek ochrony przeciwpożarowej i członkowie ochotniczych straży pożarnych biorący udział w działaniu ratowniczym lub wykonujący inne zadania związane z ochroną przeciwpożarową, korzystają z ochrony przewidzianej w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm., dalej k.k.) przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Zatem członek OSP nie jest funkcjonariuszem publicznym w rozumieniu art. 115 § 13 k.k. Przepis ten zawiera enumeratywne wyliczenie osób, którym ustawodawca nadaje przymiot funkcjonariusza publicznego.

Oznacza to, że w przypadku naruszenia nietykalności cielesnej strażaka – ochotnika, jeżeli dokonane jest w związku lub podczas pełnienia obowiązków służbowych, karane jest na podstawie art. 222 § 1 k.k. Dopuszczający się tego przestępstwa podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Kto znieważa strażaka – ochotnika podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku, co ma związek z brzmieniem art. 226 § 1 k.k. Jeśli strażak OSP przekroczy swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jednocześnie podkreślić należy, że członek ochotniczej straży pożarnej nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za przestępstwa indywidualne, których podmiotem może być tylko funkcjonariusz publiczny.