Jednostki organizacyjne, realizujące zadania z zakresu pomocy społecznej, przewidziane w ustawie o pomocy społecznej , to różnego rodzaju instytucje, urzędy, zakłady publiczne, a także organizacje niepubliczne zajmujące się wykonywaniem określonych zadań i usług, wyposażone w odpowiednią infrastrukturę techniczną i wykwalifikowaną kadrę pracowników. Katalog instytucji tego typu jest obszerny i zróżnicowany. W najszerszym ujęciu do jednostek organizacyjnych pomocy społecznej należy zaliczyć wszystkie instytucje wykonujące zadania w omawianych dziedzinach. Wśród nich można wyróżnić jednostki publiczne i prywatne oraz świadczące usługi odpłatnie i nieodpłatnie. Z punktu widzenia przedmiotu świadczonych usług, można wyróżnić następujące jednostki organizacyjne pomocy społecznej:

• regionalne ośrodki polityki społecznej;
• powiatowe centra pomocy rodzinie;
• ośrodki pomocy społecznej (gminne, miejskie);
• domy pomocy społecznej;
• placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym poradnictwa rodzinnego;
• placówki opiekuńczo-wychowawcze;
• ośrodki adopcyjno-opiekuńcze;
• ośrodki wsparcia;
• ośrodki interwencji kryzysowej.

Z punktu widzenia zasadniczego podziału administracyjnego państwa, można stwierdzić, że struktura jednostek organizacyjnych pomocy społecznej została dostosowana do struktury administracyjnej. Jednostkami bezpośrednio realizującymi zadania pomocy społecznej są jednostkami samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) i jednostki organizacyjne powołane przez te jednostki, a także podmioty prywatne i organizacje trzeciego sektora, którym zlecono realizacje usług pomocy społecznej na podstawie umów o cywilnym charakterze.

W gminach powoływane są gminne Ośrodki Pomocy Społecznej (GOPS), a w miastach – miejskie (MOPS), które realizują zadania własne i zlecone, określają uprawnienia i wypłacają świadczenia, a także zajmują się prowadzeniem pracy socjalnej. Realizując zadania własne, ośrodek kieruje się ustaleniami wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Natomiast wykonując zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, kieruje się ustaleniami przekazanymi przez wojewodę. Generalnie ośrodki te zajmują się udzielaniem pomocy społecznej w podstawowym zakresie, natomiast gdy potrzebna jest pomoc specjalistyczna, w tym instytucjonalna, przekazują sprawę odpowiedniej placówce. Ośrodki realizują model rezydualny pomocy społecznej, oparty na ratownictwie. Zakłada on krótkotrwałe wsparcie jednostki lub rodziny w krytycznym momencie życia i często jest stosowany w sytuacji, gdy zawodzą inne mechanizmy dystrybucji i instytucje polityki społecznej.

Kierownik ośrodka posiada udzielone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) upoważnienie do wydawania decyzji administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących do właściwości gminy. Kierownik ośrodka może także wszczynać powództwa o roszczenia alimentacyjne, a także kierować wnioski o ustalenie niezdolności do pracy, niepełnosprawności i stopnia tej niepełnosprawności (ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, t.j. Dz. U. z 2008 r. nr 14, poz. 92.).

Ośrodek pomocy społecznej zatrudnia pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku jeden pracownik socjalny na dwa tysiące mieszkańców. Jednakże, w ośrodku pomocy społecznej musi pracować przynajmniej trzech pracowników.

Na poziomie samorządu powiatowego tworzone jest Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie (PCPR). Jego zadania w mieście na prawach powiatu realizuje miejski ośrodek pomocy społecznej, który może być nazwany miejskim ośrodkiem pomocy rodzinie. Powiatowe centra pomocy rodzinie działają w Polsce od roku 1999 wraz z momentem wprowadzenia samorządu powiatowego. Centra te przejęły nie tylko funkcje administracyjne w systemie pomocy społecznej wobec placówek, ale także doradcze dla rodzin i osób. Starosta może też upoważnić kierownika PCPR lub kierownika ośrodka pomocy społecznej w mieście na prawach powiatu do zawierania i rozwiązywania umów cywilnoprawnych z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzenia dziecka. Kierownik PCPR współpracuje z sądem w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. W ramach tej współpracy przedkłada sądowi, co najmniej raz w roku, wykaz niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych. Ponadto, kierownik PCPR ma analogiczne kompetencje jak kierownik ośrodka pomocy społecznej.

Przy pomocy PCPR starosta sprawuje nadzór nad działalnością rodzinnej opieki zastępczej, ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, jednostek specjalistycznego poradnictwa oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Na szczeblu województwa organizacja pomocy społecznej posiada reprezentację:

• administracji samorządowej – regionalny ośrodek polityki społecznej będący jednostką organizacyjną samorządu województwa – urzędu marszałkowskiego,
• administracji rządowej – wydział polityki społecznej w urzędzie wojewódzkim, jako jednostka pomocnicza wojewody przy realizacji jego zadań w tym zakresie.

Artykuł 113  ustawy o pomocy społecznej  wskazuje regionalny ośrodek polityki społecznej jako wykonawcę zadań z zakresu pomocy społecznej, należących do samorządu województwa oraz koordynatora strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej. Ośrodek ten pomaga także marszałkowi województwa w sprawowaniu nadzoru nad podległymi mu jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej.


Przydatne materiały:
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.)