W nowej ustawie o pracownikach samorządowych z dnia 21 listopada 2008 r . zupełną nowością jest obowiązek odbycia służby przygotowawczej przez pracownika podejmującego po raz pierwszy zatrudnienie na stanowisku urzędniczym, w tym kierowniczym stanowisku urzędniczym (art. 19 nowej ustawy o pracownikach samorządowych ). Podobna zasada obowiązuje w ustawie o służbie cywilnej. Przez osobę podejmującą po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym ustawa rozumie osobę, która nie była wcześniej zatrudniona w jednostkach, o których mowa w art. 2 nowej ustawy o pracownikach samorządowych , na czas nieokreślony albo na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy, i nie odbyła służby przygotowawczej zakończonej zdaniem egzaminu z wynikiem pozytywnym. Osoba podejmująca po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym może zostać zatrudniona wyłącznie na czas określony nie dłuższy niż 6 miesięcy i obowiązkowo z klauzulą umożliwiającą jej rozwiązanie za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Jest to regulacja szczególna wobec art. 33 Kodeksu pracy, który klauzulę o możliwości rozwiązania za 2-tygodniowym wypowiedzeniem pozwala zawrzeć w umowach na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy. Klauzula o możliwości wypowiedzenia musi być wpisana do umowy o pracę, inaczej nie będzie można takiej umowy wypowiedzieć.

 Artykuł 16 ust. 3 nowej ustawy o pracownikach samorządowych . za osobę podejmującą po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym uważa osobę, która nie była wcześniej zatrudniona w jednostkach, o których mowa w art. 2, na czas nieokreślony albo na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy, i nie odbyła służby przygotowawczej zakończonej zdaniem egzaminu z wynikiem pozytywnym. Przepis zawiera dwie przesłanki negatywne, które muszą zachodzić łącznie (spójnik „i”). Z tego wynika, że brak jednej z tych negatywnych przesłanek pozbawia „statusu” osoby podejmującej po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym.

Osobą podejmującą po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym nie będzie osoba, która nie spełnia choćby jednej z powyższych przesłanek, czyli:
1) była zatrudniona w jednostce wymienionej w art. 2 nowej ustawy o pracownikach samorządowych na czas nieokreślony[1];
2) była zatrudniona w jednostce wymienionej w art. 2 nowej ustawy o pracownikach samorządowych na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy;
3) odbyła służbę przygotowawczą zakończoną zdaniem egzaminu z wynikiem pozytywnym.
           
Takie sformułowanie przepisu zwalnia prawie wszystkich obecnie zatrudnionych urzędników samorządowych z odbycia służby przygotowawczej w przypadku zmiany miejsca pracy. Należy zauważyć, że pracownik, który podjął po raz pierwszy pracę na stanowisku urzędniczym i nie odbył służby przygotowawczej lub po jej odbyciu nie zaliczył z wynikiem pozytywnym egzaminu, u innego pracodawcy samorządowego nadal będzie uznawany za pracownika podejmującego po raz pierwszy zatrudnienie na stanowisku urzędniczym. Przed odbyciem służby przygotowawczej mógł on zostać zatrudniony na okres do 6 miesięcy, a art. 16 ust. 4 wymaga zatrudnienia dłuższego niż 6 miesięcy.

Nie będzie to już takie oczywiste, gdy pracownik po dwukrotnym pierwszym zatrudnieniu i dwukrotnie niezdanym egzaminie po raz trzeci będzie starał się o zatrudnienie w samorządzie. Wówczas będzie mógł już wylegitymować się rocznym okresem zatrudnienia w jednostkach samorządowych (2 razy po 6 miesięcy). Przepis mówi o osobie, która nie była wcześniej zatrudniona w jednostkach, o których mowa w art. 2 nowej ustawy o pracownikach samorządowych , na czas nieokreślony albo na czas określony, dłuższy niż 6 miesięcy, a nie w jednostce. Stąd wniosek, że zatrudnienie dłuższe niż 6 miesięcy może być wynikiem połączenia okresów zatrudnienia u kilku pracodawców. Jednak szanse na wygranie naboru przez osobę, która już dwukrotnie odbywała służę przygotowawczą i dwukrotnie nie zdała egzaminu, są raczej znikome.
           
Służba przygotowawcza ma na celu teoretyczne i praktyczne przygotowanie pracownika do należytego wykonywania obowiązków służbowych. Jest to okres, gdy pracownik, będąc formalnie zatrudniony na stanowisku urzędniczym, ma dopiero zdobyć niezbędne umiejętności do wykonywania pracy na stanowisku urzędniczym. Decyzję w sprawie skierowania do służby przygotowawczej i jej zakresu podejmuje kierownik jednostki, w której pracownik jest zatrudniony, biorąc pod uwagę poziom przygotowania pracownika do wykonywania obowiązków wynikających z opisu stanowiska oraz na podstawie opinii osoby kierującej komórką organizacyjną, w której pracownik jest zatrudniony. Służba przygotowawcza trwa nie dłużej niż 3 miesiące i kończy się egzaminem. Pozytywny wynik egzaminu kończącego służbę przygotowawczą jest warunkiem dalszego zatrudnienia pracownika.

Na umotywowany wniosek osoby kierującej komórką organizacyjną, w której pracownik jest zatrudniony, kierownik jednostki może zwolnić z obowiązku odbywania służby przygotowawczej pracownika, którego wiedza lub umiejętności umożliwiają należyte wykonywanie obowiązków służbowych. Takie uregulowanie należy ocenić pozytywnie. Pracodawcy samorządowi mogą pozyskiwać doświadczonych i wysoko wykwalifikowanych pracowników z urzędów administracji państwowej lub ze sfery biznesowej. Często niezasadne i zbędne byłoby kierowanie takich osób do służby przygotowawczej.

Wątpliwości rodzi zapis art. 19 ust. 7 nowej ustawy o pracownikach samorządowych , według którego zwolnienie, o którym mowa w ust. 5, nie wyłącza stosowania ust. 6. Ustęp 6 stanowi, że pozytywne zdanie egzaminu kończącego służbę przygotowawczą jest warunkiem dalszego zatrudniania pracownika. Niezrozumiały jest nakaz stosowania tego przepisu do pracowników zwolnionych z odbycia służby przygotowawczej. Przepis ten może sugerować, że pracownik zwolniony z odbycia służby przygotowawczej mimo wszystko jest zobowiązany do zdania egzaminu. Egzamin jest częścią służby przygotowawczej, jej ostatnim elementem (art. 19 ust. 4), więc nielogiczny byłby wymóg zdawania egzaminu przez osobę zwolnioną z odbycia służby przygotowawczej. Kłóci się to z celem odstąpienia od obowiązku odbycia służby przygotowawczej. Jeżeli można odstąpić od służby przygotowawczej ze względu na wiedzę lub umiejętności pracownika, to jakie argumenty przemawiają za egzaminowaniem takiej osoby?

Ponadto art. 19 ust. 7 jest tak niejasny, że w zasadzie nie można z niego wywieść żadnej normy prawnej. Według mnie nie wynika z niego nakaz przeprowadzenia egzaminu wobec osoby zwolnionej ze służby przygotowawczej. Jeżeli zamiarem ustawodawcy było nałożenie obowiązku zdawania egzaminu przez pracowników zwolnionych z odbycia służby przygotowawczej, to zostało to zrobione w sposób wyjątkowo zawiły i niejednoznaczny.